कृष्णा नदीच्या शांत काठावर वसलेले, वाई (Wai) तालुक्यातील धोम (Dhom) हे महाराष्ट्रातील दोन सर्वात आदरणीय मंदिरांचे घर आहे. सिद्धेश्वर मंदिर आणि नृसिंह मंदिर (Narsimha Mandir). ही पवित्र स्थळे केवळ वास्तुशिल्पातील चमत्कार नाहीत तर, ती खोल आध्यात्मिक केंद्रे देखील आहेत जी भक्त, यात्रेकरू आणि इतिहासप्रेमींना आकर्षित करतात. त्यांचे आकर्षण त्यांच्या 300 वर्षांच्या समृद्ध इतिहासात, शांत परिसरामध्ये आणि शाश्वत धार्मिक महत्त्वात आहे. वाई तालुका हा इतिहाससंपन्न तर आहेच, पण त्याचबरोबर वाईमध्ये असणाऱ्या असंख्य मंदिरांमुळे आणि धार्मिक वातावरणामुळे वाईचा उल्लेख “दक्षिण काक्षी” असा आवर्जून केला जातो. याच वाईमध्ये धोम धरणाच्या अगदीच शेजारी आणि कृष्णेच्या तीरावर असलेल्या नृसिंह मंदिराचा इतिहासाची आपण थोडक्यात माहिती घेणार आहोत.
या ब्लॉगमध्ये, आपण धोममधील सिद्धेश्वर आणि लक्ष्मी नरसिंह मंदिरांशी संबंधित आकर्षक कथा, आश्चर्यकारक वास्तुकला, सांस्कृतिक महत्त्व आणि प्रवासा संदर्भात माहिती घेऊयात.
धोम एक प्रसिद्ध गाव
धोम हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील वाईपासून सुमारे ५ किमी अंतरावर असलेले एक लहान पण सांस्कृतिकदृष्ट्या महत्त्वाचे गाव आहे. धोम धरण, निसर्गरम्य घाट आणि सिद्धेश्वर आणि लक्ष्मी नृसिंह यांच्या जुळ्या मंदिरांसाठी ते प्रसिद्ध आहे. टेकड्या आणि नद्यांनी वेढलेले, धोम एक नयनरम्य आणि आध्यात्मिकदृष्ट्या उन्नतीचा अनुभव देते. हे स्थान येथील मंदिरांच्या पवित्र वातावरणात भर घालते. प्रसिद्ध महाबळेश्वर हिल स्टेशनला जाताना यात्रेकरू अनेकदा वाईतून गाडी धोमच्या दिशेने वळवतात.
१. सिद्धेश्वर मंदिर – भगवान शिवाचे निवासस्थान
इतिहास आणि पौराणिक कथा
सिद्धेश्वर मंदिर हिंदू धर्मातील प्रमुख देवतांपैकी एक असलेल्या भगवान शिव यांना समर्पित आहे. हे अनेक शतकांपूर्वी यादव किंवा नंतरच्या मराठा राजवटीत स्थानिक शासक आणि भक्तांनी बांधले असल्याचे मानले जाते. “सिद्धेश्वर” या शब्दाचा अर्थ “ज्ञानाचा देव” असा होतो. पौराणिक कथेनुसार, एका महान ऋषीने येथे तीव्र तपश्चर्या केली आणि भगवान शिव यांनी त्यांच्या सिद्ध (परिपूर्ण) स्वरूपात त्यांना आशीर्वाद दिला. म्हणूनच, मंदिराचे नाव सिद्धेश्वर ठेवण्यात आले.
वास्तुकला
- पारंपारिक हेमाडपंथी शैलीत बांधलेले, हे मंदिर स्थानिक पातळीवर उपलब्ध असलेल्या काळ्या बेसाल्ट दगडाने बांधले आहे.
- गर्भगृहात (गर्भगृह) एक शिवलिंग आहे ज्याची दररोज पूजा केली जाते.
- मंदिरात सुंदर दगडी कोरीव खांब, घुमट आणि आकर्षक आणि कलेचा अद्भुत चम्तकारीक फुलांच्या आकृतिबंध आहेत.
- दगडापासून बनवलेली नंदी (बैल) मूर्ती प्रवेशद्वारावर भव्यपणे बसलेली असून हे भक्ती आणि शक्तीचे प्रतीक आहे.
मंदिराच्या सभोवतालचा परिसर, विशेषतः पहाटे आणि सूर्यास्ताच्या वेळी, आध्यात्मिक शांतता अनुभवण्यारांसाठी उत्तम आहे.
विधी आणि महत्त्व
- दररोज रुद्राभिषेक, आरती आणि महाप्रसाद अर्पण केले जातात.
- महाशिवरात्रीच्या वेळी हजारो भाविक रात्रभर जागरण आणि विशेष विधी करतात तेव्हा या मंदिरात मोठ्या प्रमाणात दर्शन घेतले जाते.
- सोमवार हा विशेष शुभ दिवस मानला जातो.
२. लक्ष्मी नरसिंह मंदिर – भयंकर आणि दयाळू
नृसिंह कोण आहे?
भगवान विष्णूचा चौथा अवतार नृसिंह हा अर्ध-पुरुष, अर्ध-सिंह अवतार आहे ज्याने हिरण्यकशिपू राक्षसाचा नाश केला. या मंदिरात, त्याची पत्नी देवी लक्ष्मी, संपत्ती आणि समृद्धीची देवता, यांच्यासोबत पूजा केली जाते. लक्ष्मी नृसिंह म्हणून ओळखले जाणारे हे रूप शक्ती आणि करुणेचे संतुलन दर्शवते.
मंदिराचा इतिहास
धोम येथील लक्ष्मी नरसिंह मंदिर ३०० वर्षांहून अधिक जुने मानले जाते आणि ते मराठा काळात बांधले गेले असावे, कदाचित स्थानिक ब्राह्मण कुटुंबे किंवा जमीनदारांच्या आश्रयाखाली या मंदिराचा जिर्णोद्दार झाला असावा. जवळ सापडलेल्या प्राचीन ताम्रपट आणि शिलालेखांवरून असे सूचित होते की हे ठिकाण शतकानुशतके भाविकांसाठी श्रद्धेचे ठिकाण राहिले आहे.
स्थापत्यशास्त्रातील ठळक वैशिष्ट्ये
- मंदिराची रचना पेशवे शैली आणि दक्षिण भारतीय प्रभावाचे मिश्रण आहे.
- भिंतींवर विष्णू अवतार, पौराणिक प्राणी आणि पारंपारिक आकृतिबंधांचे सुंदर कोरीवकाम आहे.
- आतील गर्भगृहात काळ्या दगडापासून बनवलेल्या, रंगीबेरंगी रेशमी वस्त्रे घातलेल्या आणि सोन्याच्या दागिन्यांनी सजवलेल्या लक्ष्मी नृसिंहाच्या मूर्ती आहेत.
- भगवान हनुमानाला समर्पित एक लहान मंदिर देखील आहे, ज्याची पूजा अनेकदा शक्ती आणि संरक्षणासाठी भाविक करतात.
साजरे होणारे सण
१. महाशिवरात्री (सिद्धेश्वर मंदिरात)
- रात्रभर भजन, शिव अभिषेक आणि भक्तांचा गोतावळा
- स्थानिक ग्रामस्थ लोकनृत्य करतात आणि पारंपारिक पदार्थ अर्पण करतात.
२. नृसिंह जयंती (लक्ष्मी नृसिंह मंदिरात)
- वैशाख महिन्याच्या १४ व्या दिवशी (एप्रिल-मे) साजरी केली जाते.
- विशेष पूजा, मिरवणुका आणि प्रसाद वाटप केले जाते.
३. कृष्ण जन्माष्टमी आणि राम नवमी
पारंपारिक नाटके, सजावट आणि सामुदायिक मेजवानी या दोन्ही मंदिरांमध्ये समान उत्साहाने साजरी केली जाते.
छायाचित्रण आणि पर्यटन
- मंदिरे केवळ आध्यात्मिक केंद्रे नाहीत तर ती एक ऐतिहासिक वारसा स्थळे देखील आहेत.
- कोरलेल्या दगडावर सकाळचा प्रकाश पडल्याने सोनेरी चमक येते, जी छायाचित्रणासाठी परिपूर्ण आहे.
- कृष्णा नदी मंदिराच्या मागे हळूवारपणे वाहते, ज्यामुळे ते ध्यान किंवा शांत चिंतनासाठी एक परिपूर्ण ठिकाण आहे.
- प्रामाणिक पार्श्वभूमीमुळे येथे ऐतिहासिक आणि पौराणिक वातावरणामुळे अनेक टीव्ही शोचे चित्रपट शूटिंग याठिकाणी होत असतात.
धोमला जायचं कसं?
- रस्त्याने: धोम हे पश्चिमेकडून सुमारे ५ किमी अंतरावर आहे. या ठिकाणी पोहोचण्यासाठी कार, ऑटो किंवा सायकलच्या मदतीनेही पोहचता येते.
- जवळचा बस स्टॉप: वाई एसटी स्टँड.
- रेल्वे मार्गे: जवळचा रेल्वे स्टेशन सातारा आहे, सुमारे ४० किमी अंतरावर आहे.
- हवाई मार्गे: जवळचा विमानतळ पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आहे, सुमारे १०० किमी अंतरावर.
कुठे राहायचे
धोम हे एक लहान गाव असले तरी, जवळच्या वाईमध्ये बजेट आणि मध्यम श्रेणीची हॉटेल्स आहेत. अधिक आलिशान मुक्कामासाठी, पर्यटक बहुतेकदा पाचगणी किंवा महाबळेश्वरमध्ये राहतात आणि धोमला एक दिवसाची सहल करतात. त्याचबरोबर वाईच्या पश्चिम भागात अनेक हॉटेल्स राहण्यासाठी उपलब्ध आहेत. धोमच्या आजूबाजूला सुद्धा अनेक हॉटेल्स आहेत.
स्थानिक खाद्यपदार्थ आणि संस्कृती
- वाईमध्ये दिल्या जाणाऱ्या पारंपारिक महाराष्ट्रीयन थाली चुकवू नका.
- उत्सवांच्या काळात, भाविक प्रसाद म्हणून मोदक, पुराण पोळी, खीर आणि साबुदाणा खिचडी देतात.
- मंदिरांमध्ये अनेकदा भजन-कीर्तन संध्याकाळी कार्यक्रम आयोजित केले जातात, जे ग्रामीण आध्यात्मिक संस्कृतीची झलक दाखवतात.
आध्यात्मिक महत्त्व आणि शांती
सिद्धेश्वर आणि लक्ष्मी नृसिंह मंदिरे ही केवळ प्रार्थनास्थळे नाहीत. ती पुढील गोष्टींचे प्रतीक आहेत. त्यामुळे या ठिकाणी जायला पाहिजे.
- पिढ्यानपिढ्या चालत आलेली श्रद्धा
- दगडात जतन केलेली वारसा आणि संस्कृती
- साधेपणात आढळणारी शांती
तुम्ही आध्यात्मिक साधक असाल, इतिहासप्रेमी असाल किंवा शहरापासून दूर शांततेच्या शोधात असाल तर, धोम हे तुमच्यासाठी योग्य ठिकाण आहे. या ठिकाणी असणारे शांत वातावरण मन शुद्ध करण्याचे सर्वोत्तम ठिकाण आहे.
पर्यावरणपूरक पर्यटन
एक जबाबदार प्रवासी म्हणून पर्यटन स्थळी किंवा मंदिरांना भेट देताना काय काळजी घेतली पाहिजे
- मंदिरांच्या ठिकाणी किंवा पर्यटन स्थळी प्लास्टिकचा वापर टाळा.
- शांतता राखा आणि मंदिराच्या नियमांचा आदर करा.
- स्थानिक विक्रेते आणि लहान भोजनालयांना पाठिंबा द्या.
धोममधील सिद्धेश्वर आणि लक्ष्मी नृसिंहची मंदिरे पौराणिक कथा, कला, भक्ती आणि ग्रामीण साधेपणाचे समृद्ध मिश्रण देतात. ते तुम्हाला अशा जगात घेऊन जातात जिथे वेळ मंदावतो, मंत्र हवेत प्रतिध्वनीत होतात आणि नदी तुमच्या हृदयाच्या ठोक्यासह लयीत वाहते. पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही वाई किंवा महाबळेश्वरला भेट द्याल तेव्हा धोमला एक छोटासा वळसा घ्या. आणि शतकानुशतके यात्रेकरूंना आकर्षित करणाऱ्या दैवी उर्जेचा अनुभव घ्या.
वाई तालुक्यात अनेक ऐतिहासिक गोष्टी आहेत, ज्या आजही तालुक्यातील काही लोकांना माहित नाहीत. धोम धरणाच्या कुशीत आणि कृष्णेच्या तीरावर असणारे हे नृसिंह मंदिर, त्यापैकीच एक आहे. या मंदिराची स्थापत्यकला पाहण्यासारखी आहे. त्यामुळे वाईतील नागरिकांनी त्याचबरोबर वाई फिरण्यासाठी महाराष्ट्रात येणाऱ्या सर्वांनीच धोममध्ये असणाऱ्या या नृसिंह मंदिराला आवर्जून भेट दिली पाहिजे.
हा ब्लॉग तुम्हाला कसा वाटला हे कमेंटमध्ये नक्की सांगा आणि जास्तीत जास्त शेअर करून वाईचा इतिहास सर्वांपर्यंत पोहचवा!
Discover more from मराठी चौक विशेष
Subscribe to get the latest posts sent to your email.