न्यायाधीश होण्याचे स्वप्न बाळगून मेहनत करणाऱ्या विद्यार्थ्यांनी संख्या अगणित आहे. कायद्याची पदवी प्राप्त केल्यानंतर प्रॅक्टीस करत असताना “मी सुद्दा न्यायाधीश होईन, असे मनातल्या मनात का होईना एकदा तरी तुम्ही बोलला असाल किंवा ज्यांचे आता शिक्षण सुरू आहे, त्यांनी सुद्दा असा विचार केला असेल. परंतु असेही काही विद्यार्थी असतील. जे आता 10 वी किंवा 12 वी ला असतील परंतु न्यायाधीश व्हायचं कस हेच त्यांना माहित नसेल, तर काळजी करू नका. हा ब्लॉग तुम्हाला न्यायाधीस व्हायचं कसं (How To Become A Judge In India ), हे सांगण्यासाठी लिहण्यात आला आहे.
भारतामध्ये न्यायाधीश होणे ही एक प्रतिष्ठेची बाब असली तरी ती एक मोठी जबाबदारी आहे. त्यासाठी तुम्हालाही कठोर शिक्षण, मेहनत आणि न्यायव्यवस्थेची सर्व बारीक सारीक गोष्टींची समज असणे आवश्यक आहे. आपल्या मुलाने चांगलं करिअर निवडून चांगलं भविष्य घडवावं, असे प्रत्येक पालकांच स्वप्न असतं. परंतु बऱ्याच वेळा अपुऱ्या मार्गदर्शनामुळे किंवा चुकीची फिल्ड निवडल्यामुळे आपण रस्ता भरखटतो. परंतु योग्य मार्गदर्शन मिळाल्यास मुले सुद्दा यशस्वी होतात. सध्या जगभरात आधुनिकतेचे गोडवे गायले जातात. परंतु जग कितीही आधुनिक झाले तरी, कायद्याच्या परिभाषेत त्याचा फारसा फरक पडत नाही.
भारतीय न्यायव्यवस्थेची समज
सर्व प्रथम भारतीय न्यायव्यवस्थेची रचना समजून घेणे आवश्यक आहे. भारतीय न्यायव्यवस्थेची रचना पुढील प्रमाणे करण्यात येते.
- सर्वोच्च न्यायालय – देशाचे सर्वोच्च न्यायालय.
- उच्च न्यायालये – अपील आणि संवैधानिक बाबी हाताळणारी राज्यस्तरीय न्यायालये.
- कनिष्ठ न्यायालये – तळागाळातील जिल्हा आणि सत्र न्यायालये.
योग्यता, अनुभव आणि स्पर्धात्मक निवडीनुसार न्यायाधीश यापैकी कोणत्याही स्तरावर सेवा देऊ शकतात.
शैक्षणिक आवश्यकता
सरन्यायाधीश होण्याचा प्रवास सुरू करण्यासाठी, पहिले पाऊल म्हणजे आवश्यक शैक्षणिक पार्श्वभूमी आत्मसात करणे:
- सर्व प्रथम बारावी चांगल्या गुणांनी उत्तीर्ण करा
महाविद्यालयीन शिक्षण सुरू असताना कोणत्याही शाखेतून तुम्ही बारावी उत्तीर्ण करू शकता, परंतु मानव्यशास्त्र किंवा वाणिज्य शाखेची निवड केल्याने राज्यशास्त्र किंवा व्यवसाय कायदा यासारख्या विषयांमध्ये पाया मिळू शकतो. - कायद्यात बॅचलर पदवी (एलएल.बी.)
– बारावीनंतर पदवीपूर्व 5 वर्षांचा एकात्मिक अभ्यासक्रम (उदा. बीए एलएल.बी, बीबीए एलएल.बी) किंवा दुसऱ्या क्षेत्रात बॅचलर पदवीनंतर 3 वर्षांचा एलएल.बी. अभ्यासक्रम मध्ये प्रवेश घ्या.
– एनएलयू (राष्ट्रीय कायदा विद्यापीठे) सारख्या प्रतिष्ठित कायदा शाळांमध्ये प्रवेश सीएलएटी (सामान्य कायदा प्रवेश परीक्षा) किंवा तत्सम राज्य/राष्ट्रीय स्तरावरील प्रवेश परीक्षांद्वारे मिळतो. - कामाचा अनुभव मिळवा – न्यायाधीश बनण्यासाठी व्यावहारिक अनुभव हा एक महत्त्वाचा पैलू आहे.
- वकील म्हणून नोंदणी
एलएलबी पदवी घेतल्यानंतर, बार कौन्सिल ऑफ इंडिया (बीसीआय) मध्ये नोंदणी करा आणि न्यायालयात प्रॅक्टीस सुरू करा. हा प्रत्यक्ष अनुभव तुम्हाला कायदेशीर प्रक्रिया आणि न्यायालयीन कार्यवाही समजून घेण्यास अनुमती देतो. - किमान सराव आवश्यकता
अनेक न्यायालयीन पदांसाठी अर्ज करण्यासाठी, किमान 7 वर्षांचा सराव आवश्यक आहे, विशेषतः उच्च न्यायालय किंवा सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांसारख्या उच्च न्यायपालिकेच्या भूमिकांसाठी. तथापि, कनिष्ठ न्यायपालिकेसाठी न्यायिक सेवा परीक्षांमध्ये अनेकदा सरावाची आवश्यकता नसते. - न्यायिक सेवा परीक्षा (कनिष्ठ न्यायपालिका)
भारतात न्यायाधीश होण्याचा सर्वात सामान्य मार्ग म्हणजे न्यायिक सेवा परीक्षा (जेएसई) उत्तीर्ण होणे, ज्याला प्रांतीय नागरी सेवा – न्यायपालिका (पीसीएस-जे) परीक्षा म्हणूनही ओळखले जाते.
पात्रता निकष
- एलएलबी पदवी असणे आवश्यक आहे.
- 1960 च्या वकिल कायद्याअंतर्गत वकील म्हणून नोंदणीकृत किंवा पात्र असणे आवश्यक आहे.
- वयोमर्यादा राज्यानुसार बदलते (सामान्यतः 21 ते 35 वर्षे).
परीक्षेचा नमुना
निवड प्रक्रियेत सामान्यतः पुढील गोष्टींचा समावेश असतो.
- प्रारंभिक परीक्षा (उद्दिष्ट प्रकार) – सामान्य ज्ञान, अभियोग्यता आणि मूलभूत कायद्याच्या संकल्पनांची चाचणी घेतली जाते.
- मुख्य परीक्षा (व्यक्तिगत) – वस्तुनिष्ठ आणि प्रक्रियात्मक कायदे, इंग्रजी आणि निबंध लेखन यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.
- मुलाखत/व्यक्तिमत्व चाचणी – संवाद कौशल्ये, न्यायालयीन स्वभाव आणि एकूण योग्यतेचे मूल्यांकन केले जाते.
पुढील गोष्टींवर भर द्या
- भारतीय दंड संहिता (IPC), नागरी प्रक्रिया संहिता (CPC) आणि संवैधानिक कायदा यासारख्या मुख्य विषयांवर लक्ष केंद्रित करून त्याचा सखोल अभ्यास करा.
- कायदेशीर आणि चालू घडामोडींबद्दल स्वत: ला नेहमी अपडेट ठेवा.
- मागील वर्षांच्या प्रश्नपत्रिकांचा सराव करा. प्रश्नांचे स्वरुप समजून घ्या.
उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश बनणे
उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश होण्यासाठी, प्रक्रिया वेगळी आहे:
पात्रता निकष
- वकील म्हणून किंवा न्यायिक अधिकारी म्हणून किमान 10 वर्षांचा अनुभव असणे आवश्यक आहे.
- सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालयांच्या वरिष्ठ न्यायाधीशांचा समावेश असलेल्या कॉलेजियम सिस्टीम द्वारे शिफारस केलेले.
नियुक्ती प्रक्रिया
- भारताच्या मुख्य न्यायाधीशांशी (CJI) सल्लामसलत केल्यानंतर भारताच्या राष्ट्रपती द्वारे निवड केली जाते.
- उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश 62 वर्षे वयापर्यंत सेवा देतात.
सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश बनणे
पात्रता निकष
सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश म्हणून पात्र होण्यासाठी, एखाद्या व्यक्तीला:
- उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश म्हणून 5 वर्षांचा अनुभव असणे आवश्यक आहे, किंवा
- उच्च न्यायालयात 10 वर्षांचा वकिलीचा अनुभव असणे आवश्यक आहे, किंवा
- राष्ट्रपतींनी मान्यता दिलेला प्रख्यात कायदेतज्ज्ञ असणे आवश्यक आहे.
नियुक्ती प्रक्रिया
- सर्वोच्च न्यायालयाच्या कॉलेजियम च्या शिफारशीनुसार भारताच्या राष्ट्रपती द्वारे नामांकित.
- सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश 65 वर्षे वयापर्यंत सेवा देतात.
प्रमुख कौशल्ये आणि गुण
न्यायाधीश म्हणून उत्कृष्ट कामगिरी करण्यासाठी, उमेदवारांना शैक्षणिक ज्ञानाच्या पलीकडे काही गुण विकसित करणे आवश्यक आहे, जसे की…
- सचोटी आणि निष्पक्षता – निर्णय घेताना निष्पक्ष आणि निःपक्षपाती राहणे.
- कायदेशीर तज्ज्ञता – कायदेशीर तत्त्वे आणि न्यायालयीन प्रक्रियांची संपूर्ण समज.
- न्यायिक स्वभाव – संयम, सहानुभूती आणि लक्षपूर्वक ऐकण्याची क्षमता.
- विश्लेषणात्मक विचार – कायद्यांचा अर्थ लावणे आणि जटिल कायदेशीर परिस्थितींचे विश्लेषण करणे.
- चांगले संवाद कौशल्ये – स्पष्ट आणि संक्षिप्तपणे निर्णय देण्यासाठी संवाद कौशल्य चांगले असावे.
व्यवसायातील आव्हाने
न्यायदान हा एक आव्हानात्मक व्यवसाय आहे. काही आव्हानांमध्ये पुढील घटकांचा समावेश आहे.
- कामाचा भार आणि खटल्यांची प्रलंबितता.
- संवेदनशील किंवा उच्च-प्रोफाइल प्रकरणे हाताळणे.
- राजकीय आणि सामाजिकदृष्ट्या गतिमान वातावरणात निष्पक्षता राखणे.
न्यायाधीश होण्याचे फायदे
- समाजात आदर आणि प्रतिष्ठा.
- कायदे घडवण्याच्या आणि न्याय राखण्याच्या संधी.
- स्पर्धात्मक पगार आणि भत्ते, ज्यामध्ये निवास आणि पेन्शन यांचा समावेश आहे.
भारतात न्यायाधीश होणे ही केवळ करिअरची निवड नाही तर न्याय आणि कायद्याबद्दल उत्साही असलेल्यांसाठी एक आव्हान आहे. शिक्षण, समर्पण आणि नैतिक आधार यांच्या योग्य संयोजनासह, हा व्यवसाय प्रचंड वैयक्तिक समाधान आणि सामाजिक प्रभाव प्रदान करतो. त्यामुळे वाट पाहू नका तयारीला सुरुवात करा.
Pilot Course – वैमानिक मी होणार, वाचा पायलट होण्यासाठी आवश्यक असणारी संपूर्ण माहिती…