धैर्य, प्रतिभा, चिकाटी आणि भारताच्या चित्रपटसृष्टीतील एक ऐतिहासिक नावं म्हणजे Durga Khote होय. दुर्गा खोटे यांचा जन्म झाला तो काळ महिलांसाठी अतिशय खडतर होता. महिलांना फक्त चुल आणि मुल या दोनच महत्त्वाच्या जबाबदाऱ्या होत्या. महिलांच्या पायात एकप्रकारे बेडी बांधली गेली होती. या काळात दुर्गा खोटे यांनी अभिनय क्षेत्रात पहिलं पाऊल टाकलं आणि इतिहास घडला. भारतीय चित्रपट सृष्टीतील पहिल्या महिला मराठी कलाकार म्हणून त्यांच्या नावाचा उल्लेख आजही केला जातो. आपल्या अभिनयाच्या जोरावर दुर्गा खोटे यांनी जवळपास पाच दशके भारतीय चित्रपट आणि रंगभूमीवर आपलं नावाचा डंका वाजवला. तरुण पिढीला या अजरामर नायिकेचा परिचय व्हावा या हेतून हा ब्लॉग लिहण्यात आला आहे. त्यामुळे ब्लॉग शेवटपर्यंत नक्की वाचा.
प्रारंभिक जीवन
दुर्गा खोटे यांचा जन्म 14 जानेवारी 1905 रोजी मुंबईत परंपरावादी महाराष्ट्रीयन कुटुंबात झाला. महिलांना या काळात शिक्षणाची फारशी परवानगी नव्हती. अशा परिस्थितीही कुटुंबीयांनी दिलेल्या पाठिंब्यामुळे त्यांनी त्यांचे शिक्षण मुंबईतील सेंट झेवियर्स कॉलेजमध्ये झाले. त्यांना कला आणि साहित्याची प्रचंड आवड होती. त्यासाठी त्यांनी महविद्यालयीन जीवनातच आपल्या करिअरला आकार देण्यासाठी हालचाली सुरू केल्या होत्या. परंतु या काळात महिलांना या क्षेत्रामध्ये वाव नव्हता. महाविद्यलीन जीवन सुरू असतानाचा त्यांचे लग्न लावून देण्यात आले. त्यामुळे चुल आणि मुल या मार्गाच्या दिशेने त्यांचा प्रवास सुरू झाला होता. परंतु वयाच्या 26 व्या वर्षी त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी मिळाली.
दुर्गा खोटे यांच्या आयुष्यामध्ये वयाचे 26 वे वर्ष फार वेदनादाई ठरले. दोन लहान मुलं पदरात असताना पतीचे अकाली निधन झाले. त्या विधवा झाल्यामुळे समाजातून प्रचंड दबावाचा त्यांना सामना करावा लागला. आर्थिक अडचण, समाजाचा दबाव, माणसांचे टोमणे यामुळे त्यांना अक्षरश: भंडावून सोडले. परंतु त्यांनी हार मानली नाही. समाजाचा द्वेश झुगारतं त्यांनी धाडसी निर्णय घेतला आणि अभिनय क्षेत्रात पहिले पाऊन टाकले. खऱ्या अर्थाने दुर्गा खोटे यांच्या संघर्षमयी जीवनाला सुरुवात झाली.
समाजाचा द्वेश झुगारून चित्रपटसृष्टीत प्रवेश
दुर्गा खोटे यांचा चित्रपटांमध्ये प्रवेश हा भारतीय चित्रपटसृष्टीतील एक ऐतिहासिक क्षण होता. 1931 साली दुर्गा खोटे यांनी त्यांच्या कारकिर्दीतील पहिला मूक चित्रपट “फरेबी जाल”मधून अभिनय क्षेत्रात प्रवेश केला. तथापि, 1932 सा भारतीय चित्रपटसृष्टीमध्ये अजरामर ठरले. दुर्गा खोटे यांनी “अयोध्येचा राजा” या पहिल्या मराठी बोलपटात राणी तारामतीची भूमिका साकारली आणि खऱ्या अर्थाने इतिहास घडवला. त्यांची कामगिरीची सर्वत्र जोरदार चर्चा झाली. दुर्गा खोटे यांची विकासाच्या उंचीवर घेऊन जाणाऱ्या करिअरची सुरूवात झाली.
चित्रपटांमध्ये अभिनय करण्याचा त्यांचा निर्णय क्रांतिकारक होता. त्या काळात अभिनय क्षेत्राकडे पाहण्याचा समाजाचा दृष्टिकोन नकारात्मक स्वरुपाचा होता. त्यात त्यांचा जन्म एका सुसंस्कृत कुटुंबात झाला होता. यामुळे महिलांसाठी अभिनय क्षेत्राचे दरवाजे कायम बंद होते. त्यामुळे दुर्गा खोटे यांचे चित्रपटसृष्टीतील पाऊल महिलांसाठी क्रांतिकारक ठरले. त्या काळी चित्रपटांमध्ये स्त्री भूमिका अनेकदा उपेक्षित समाजातील पुरुष किंवा स्त्रिया करत असत. दुर्गा खोटे यांच्या धाडसी पावलामुळे केवळ या सामाजिक नियमांनाच आव्हान दिले नाही तर इतर महिलांनाही या क्षेत्रात येण्यास प्रोत्साहित केले. त्यामुळे दुर्गा खोटे यांच्यानंतर अनेक महिलांनी अभिनय क्षेत्रात आपलं नशीब आजमावण्याचा प्रयत्न केला.
दुर्गा खोटे यांनी त्यांच्या पाच दशकांच्या कारकिर्दीत 200 हून अधिक चित्रपटांमध्ये काम केले. ज्यात मराठी आणि हिंदी चित्रपटांमध्ये विविध भूमिकांचा समावेश आहे. ती तिच्या अष्टपैलुत्व आणि नैसर्गिक अभिनय शैलीसाठी प्रसिद्ध होती.
चित्रपटांमध्ये उल्लेखनीय कामगिरी
मुघल-ए-आझम (1960) – दुर्गा खोटे यांनी जोधाबाई, सम्राट अकबराची पत्नी आणि सलीमच्या आईची भूमिका साकारली होती. तिचे प्रतिष्ठित चित्रण हे क्लासिक महाकाव्याच्या ठळक वैशिष्ट्यांपैकी एक आहे. झांसी की रानी (1953) हा भारतातील पहिला टेक्निकलर चित्रपट होता, ज्यामध्ये त्यांनी प्रभावी सहाय्यक भूमिका साकारली होती. बॉबी (1973) राज कपूरच्या ब्लॉकबस्टरमध्ये, त्यांनी प्रेमळ आजीची भूमिका साकारली. या अभिनयामुळे त्यांना तरुण पिढीच्या हृदयाच्या जवळ आणले.
दुर्गा खोटे यांनी अमर ज्योती(1936) सारख्या सामाजिकदृष्ट्या संबंधित चित्रपटांमध्ये देखील काम केले, ज्यात महिला सक्षमीकरण आणि न्याय या विषयांचे चित्रण होते. पारंपारिक आणि समकालीन दोन्ही भूमिकांशी अखंडपणे जुळवून घेण्याच्या त्यांच्या क्षमतेने त्यांना भारतीय चित्रपटसृष्टीतील एक चिरस्थायी व्यक्तिमत्त्व बनवले.
रंगभूमीसाठी उल्लेखनीय योगदान
दुर्गा खोटे या केवळ सिनेमॅटिक आयकॉन नव्हत्या तर त्या भारतीय रंगभूमीच्या दिग्गज अभिनेत्री होत्या. त्यांनी मराठी स्टेज प्रॉडक्शनमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला, हे माध्यम सर्व परफॉर्मन्स कलांचे मूळ मानले जाते. त्यांच्या नाट्य कार्यामुळे त्यांना समीक्षकांनी प्रशंसा मिळवून दिली आणि परफॉर्मिंग आर्ट्समध्ये अग्रगण्य म्हणून त्यांचे स्थान आणखी मजबूत केले.
दुर्गा खोटे यांच्यामुळे महिलांचा अभिनय क्षेत्राकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलला
दुर्गा खोटे यांच्यामुळे महिलांचा अभिनय क्षेत्राकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलला. दुर्गा खोटे यांच्यामुळे अभिनयाला व्यावसायिक बनवण्याचे श्रेय दिले जाते. ज्या वेळी अभिनेत्रींना कलंकित केले जात होते, तेव्हा त्यांनी आपल्या अभिनयाच्या जोरावर प्रतिष्ठा राखत कलेचा आदर करण्यासाठी पुढाकार घेतला. अभिनय हा एक प्रतिष्ठित व्यवसाय असू शकतो हे दाखवून दिले. त्यामुळे नंतरच्या काळात दुर्गा खोटे यांच्या पावलावर पाऊल ठेवणाऱ्या असंख्य महिलांसाठी एक आदर्श ठरल्या.
तिची कीर्ती असूनही दुर्गा खोटे तिच्या मूल्यांमध्ये खोलवर रुजल्या. तिने तिचे व्यावसायिक आणि वैयक्तिक जीवन कृपेने संतुलित केले, तिच्या आवडीचा पाठपुरावा करताना तिच्या कुटुंबाचे कल्याण सुनिश्चित केले. तिच्या नम्रता आणि व्यावसायिकतेसाठी ओळखल्या जाणाऱ्या, तिने सहकारी आणि नवोदितांना सारखेच प्रेरणा दिली.
पुरस्कार
दुर्गा खोटे यांच्या भारतीय चित्रपट आणि रंगभूमीवरील अतुलनीय योगदानामुळे त्यांना अनेक पुरस्कार मिळाले. पद्मश्री (1968) – कलेतील त्यांच्या योगदानाबद्दल त्यांना भारतातील चौथ्या-सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. दादासाहेब फाळके पुरस्कार (1983) – भारतीय चित्रपटसृष्टीतील सर्वोच्च पुरस्कार, ही त्यांच्या विलक्षण वारसाला योग्य श्रद्धांजली होती. त्यांच्या संस्मरणीय भूमिकांसाठी अनेक फिल्मफेअर नामांकन आणि पुरस्कार.
दुर्गा खोटे या देखील शिक्षणाच्या संरक्षक होत्या आणि त्यांनी महिलांना ज्ञान आणि स्वातंत्र्य मिळविण्यासाठी प्रोत्साहित केले. त्यांची जीवनकथा लवचिकतेचा पुरावा आहे, कारण त्यांनी वैयक्तिक संकटांचा सामना करत आपलं नाव समाजात निर्माण केलं. त्यामुळे महिलांसमोर एक आदर्श निर्माण झावा.
दुर्गा खोटे यांनी नंतरच्या काळातही तिच्या वय आणि उंचीशी जुळणाऱ्या भूमिका निवडल्या. तिची शेवटची वर्षे तिच्या कुटुंबाच्या शांत आरामात घालवली गेली, परंतु ती चित्रपट आणि थिएटर समुदायांसाठी मार्गदर्शक राहिली. 22 सप्टेंबर रोजी त्यांचे निधन झाले
Discover more from मराठी चौक विशेष
Subscribe to get the latest posts sent to your email.